اداره کل کتابخانه‌های مساجد کشور

تا به حال به فضای مسجدتان فکر کرده‌اید؟ اینکه مثلا از فضاهای داخل یا اطراف آن‌چه استفاده‌ای می‌توان کرد؟

برنامه ریزی فرهنگی در عصر کنونی برای بقای اصالت فرهنگی کشورهای صاحب پیشینۀ غنی فرهنگی و معنوی و مقابلۀ آنها با تهاجم فرهنگی فرهنگ های مادی و بی ریشه، وظیفۀ اساسی نهادهای مختلف درگیر امور اجتماعی و ترویج فرهنگی است. کتابخانه ها، به ویژه کتابخانه های عمومی و کتابخانه های مساجد هم از جمله نهادهایی هستند که در کار فرهنگی دخیل هستند. کتابخانه های مساجد از دیرباز محل تبلیغ و ترویج فرهنگ و آموزههای اصیل اسلامی بوده اند و لزوم برنامه ریزی فرهنگی برای آنها به منظور بهره گیری حداکثری از قابلیت های بالفعل و بالقوۀ شان صد چندان است. در این مقاله، روش شناسی نسبتاً تفصیلی برای انجام برنامه ریزی فرهنگی برای کتابخانه های مساجد در قالب گام های پنج گانه پیشنهاد شده است. ماحصل برنامه ریزی با این روش برنامه ای بومی، عینی و آماده برای اجرا، ارزیابی و تداوم است که راهنمای مسئولان و متولیان کتابخانه های مساجد و حتی دیگر کتابخانه های مشابه در انجام کار و اقدامات فرهنگی است.

مورخان متفق القولند که مساجد در جوامع اسلا می اولین محلی بوده است که در آنجا کتاب برای خود جایی باز کرده است . بعدها این کتابها به صورت مجموعه های بزرگ و کتابخانه های مشهوری در آمدند .   ولی با این همه ، مطلب زیادی در مورد کتابداری مسلمانان نوشته نشده است. در زبان عربی یا در زبانهای دیگر ، کتاب به خصوصی که تاریخ کتابخانه های مساجد را یا ارتباط این کتابخانه ها را با آموزش مسلمانان مورد برسی قرار داده باشد ، وجود ندارد .

نخستین کتابخانه ها در جهان اسلام در مساجد پدید آمدند، زیرا مساجد گذشته از آنکه مکانی مقدس برای عبادت بودند، برای آموزش و ایجاد حلقه های درس و بحث نیز محل مناسبی تلقی می شدند؛ این سنت از زمان پیامبر اسلام (ص) جاری بود.

كتابخانه‌هاي مساجد. كتابخانه‌هاي مساجد نخستين و در عين حال رايج‌ترين كتابخانه‌هاي عمومي در جهان اسلام بوده‌اند كه توسط خود مردم ساخته، سازماندهي، و اداره مي‌شدند (2: 521). بسياري از اين كتابخانه‌ها مجموعه كوچك كتاب‌هاي ديني بودند كه در يكي از شبستان‌هاي مسجد و يا در جوار آن نگهداري مي‌شدند و ظاهراً هيچ محل ثابتي براي آنها وجود نداشته است. اين كتابخانه‌ها بيشتر در كنار منبر و محراب و در دسترس عموم قرار مي‌گرفت. ايجاد كتابخانه در چنين محلي سبب مي‌شد كه كتابخانه بيشتر در معرض ديد، و در نتيجه، قابل دسترس‌تر باشد (3: 423).

ستاد عالی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد کشور با عنایت به الطاف الهی و در پرتو برنامه‌ریزی‌های منظم درون سازمانی خود در قالب برنامه‌های بلندمدت، کوتاه مدت و راهکارهای میان‌مدت کتابخانه‌ها، با هماهنگی و همکاری با نهادها و سازمان‌های فرهنگی همسو در نظر دارد در چشم‌انداز 1404 به اهداف ذیل نایل گردد:

در فرهنگ اسلامی شکوهمندی هایی است که جهان بشری را به شگفتی و سپاس وا می دارد. کتاب هایی که اندیشمندان مسلمان نگاشتند و کتابخانه هایی که مسلمانان بویژه خلفای مسلمان بنیان نهادند ‌از جلمه شکوهمندی هایی است که همگان را به تعظیم وا داشته است. مورخان متفق القولند که مساجد در جوامع اسلامی اولین محلی بوده است که در آن جا «کتاب» برای خود جایی باز کرده است . بعدها این کتاب ها به صورت مجموعه های بزرگ و کتابخانه های مشهوری در آمدند. ولی با این همه، مطلب زیادی در مورد کتابداری مسلمانان نوشته نشده است. در زبان عربی یا در زبان های دیگر، کتاب بخصوصی که تاریخ کتابخانه های مساجد را یا ارتباط این کتابخانه ها را با آموزش مسلمانان مورد برسی قرار داده باشد نیست. اما در هر صورت باید صراحتاً گفت کتابخانه به عنوان نهادی فرهنگی، جایگاه مهمی در کنار معنویت و تقدس مسجد دارد و مسجد نیز که مرکز نشر تفکر توحیدی است بدون کتاب نمی تواند به این امر مهم دست یابد.

تاريخچه. تعيين تاريخ ايجاد نخستين كتابخانه مسجد كار دشواري است. به‌نظر مي‌رسد كه هنگام بحث درباره كتابخانه‌هاي اسلامي، به‌جاي تأكيد بر نخستين كتابخانه، بايد به بزرگ‌ترين آنها اشاره داشت؛ زيرا در قرون اوليه اسلامي كتابخانه‌هاي بسياري به‌طور همزمان در بلاد مختلف ايجاد شد. اما مسلم است كه كتابخانه‌هاي مساجد طي قرن دوم هجري به‌وجود آمده و تا قرن نهم با قوت به فعاليت خويش ادامه دادند (13: 85).

از محل هايي كه ظرفيت و امكان ايجاد اين كتابخانه ها را دارند،‌ مساجد هستند كه با شرايط و اندازه هاي متفاوت در سرتاسر كشور اسلامي ايران پراكنده شده اند. در حال حاضر قريب به 95 هزار مكان مذهبي در كشور وجود دارد و در خوشبينانه ترين حالت مي توان نزديك به يكصد هزار كتابخانه باز را در كشور ايجاد و مورد بهره برداري قرار داد. بدين ترتيب در هر كوچه و خياباني مي توان كتابخانه ها را ديد و از آنها استفاده كرد. 

كتابخانه‌هاي عمومي مساجد پس از انقلاب اسلامي  نوشته ابوالفضل هاشمي )مدير كل كتابخانه هاي مساجد كشور) چكيده     كتابخانه هاي مساجد به گواه تاريخ از قديمي ترين كتابخانه هاي موجود در كشور است و به قطع يقين مردمي ترين و عمومي ترين نوع كتاخانه ها نيز مي باشند. هم اكنون قريب به 95 هزار مكان مذهبي در كشور وجود دارد كه در جاي جاي كشور پراكنده شده است. با توجه به كمبود فضاهاي فرهنگي – آموزشي اگر در مجموع مديريت صحيحي صورت گيرد مي توان از اين ظرفيت در جهت آموزش و ارتقاء سطح فرهنگي كشور سود جست، و دورنماي روشني از مسائل فرهنگي در كشور داشت. براساس برآوردهاي به دست آمده نزديك به ده هزار كتابخانه در مساجد و اماكن مذهبي كشور وجود دارد كه از اين ميان 1800 كتابخانه براساس ضوابط و استانداردهاي تصويبي ستاد عالي كانون هاي فرهنگي و هنري مساجد كشور زير نظر اين ستاد قرار گرفته اند و مجموعا 620230 نفر عضو ثابت، 10163700 نسخه كتاب و 205000 مترمربع فضاي مفيد را دارا مي باشد.  كليدواژه: كتابخانه هاي مساجد / مسجد / انقلاب اسلامي / ستاد عالي كانون هاي فرهنگي هنري مساجد كشور / كتابخانه هاي عمومي / كتابخانه هاي روستايي / كتابخانه باز